جزوه دستور زبان فارسی ( دانش های زبانی )-

               پایه هفتم

          بخش اول : فعل                                         فعل چیست ؟ کلمه ای است که انجام گرفتن کاری یا روی دادن یا نسبت دادن حا لتی را به نهاد نشان می دهد . 

به متال های زیر توجه کنید :

    1-حسین درسش را خواند . (  انجام گرفتن کار )

    2 - هوا سرد شد . ( روی دادن حالت )

    3- علی بیمار ا ست . ( نسبت دادن حالت )

ویژگی های فعل : هرفعل دارای ویژگی های زیر است  :

   1-فعل در آخر جمله قرار می گیرد . البته در شعر شاعر می تواند هر جا که لازم باشد فعل را بیاورد .

   2- تعداد فعل های یک عبارت نشان دهنده تعداد جملات همان عبارت است .

   3- هر فعل دارای زمان است و عبارتند از  : گذشته ( ماضی ) -  حال  ( مضارع ) –  آینده ( مستقبل ) .                       به این مثال ها توجه کنید :  

     نوشت ( گذشته )                    می نویسد ( حال )                               خواهد نوشت ( آینده ) 

   4 - فعل بخش اصلی جمله و تمام کننده معنی آن است .

   5- دربعضی جملات ممکن است فعل حذف شود اما باز  هم  جمله دارای مفهوم است  . مانند :  صبح شما به خیر .  در این جمله فعل ( باشد ) از آخر آن حذف شده است .

   6- دارای شخص و ساخت می باشد به عبارتی دیگر هر فعل دارای شش  شخص است که به ان ها شخص های ششگانه گویند . به عنوان مثال صرف یک فعل به شکل زیر است :

1-    رفتم  2- رفتی   3- رفت   4- رفتیم    5- رفتید   6- رفتند      

انواع فعل : با توجه به تعریفی که از فعل گفته شد فعل بر دو نوع است :                                      1    - اسنادی ( ربطی ) 2- غیر اسنادی ( غیر ربطی )

1-فعل های اسنادی: به فعل هایی گفته می شود که صفت یا حالتی را به نهاد نسبت می دهند و عبارتند : است-  بود – شد – گشت – گردید

نکته : زمان حال این فعل ها مانند : می باشد – می شود- می گردد  و  همچنین زمان آینده آنها مانند : خواهد شد – خواهد بود – خواهد گشت – خواهد گردید   فعل اسنادی  می باشند  .

2- فعل های غیر اسنادی: به فعل هایی گفته می شود که انجام گرفتن کاری را به نهاد نسبت می دهندو بر دو نو ع  می باشند :1- فعل های گذرا  یا  متعدی   2- فعل های ناگذر یا لازم 

  الف – فعل های گذرا:  فعل هایی هستندکه به مفعول نیاز دارند . مانند : گفت –  خواند – دید -  شنید -    نوشت – خرید – گرفت – خورد . 

  ب : فعل های ناگذر: فعل هایی هستند که به مفعول نیاز ندارند . مانند : آمد - رفت – نشست – افتاد – خندید- پرید – دوید .   

نکته : فعل های گذرا و ناگذر در هر زمانی که باشند حالت خودرا حفظ می کنند یعنی با تغییر زمان فعل؛ نوع آنها هم تغییری نخواهد کرد.

          بخش دوم : انواع جمله از نظر نوع فعل  

 جمله ازنظر نوع فعل به دو نوع تقسیم می شود : ا- جمله  ا سمیه     2- جمله فعلیه

1-جمله اسمیه : جمله ای است که فعل آن اسنادی باشد.         مثال: هوا بارانی است

2-جمله فعلیه: جمله ای است که فعل آن غیر اسنادی باشد .  مثال1 :  باران آمد.                         مثال2 : حسین کتاب را خواند.

اجزای جمله : هر جمله دارای اجزایی است که بعضی از آن ها مانند : متمم و فعلدر هر دو نوع جمله وجود دارد و بعضی دیگر ازاجزا فقط مخصوص همان جملات استبنابرین در اینجا بهاجزا هر دو نوع جمله می پردازیم .

1-   اجزای جمله اسمیه = مسندالیه + مسند+ فعل اسنادی

2-   اجزای جمله فعلیه =  فا عل + فعل ناگذر ( نوع اول ) 

3 - اجزای جمله فعلیه =   فاعل + مفعول + ( را ) +فعل گذرا (نوع دوم )

حال در اینجا به معرفی هریک از این اجزا می پردازیم

مسندالیه: همان نهاد است که صفت و حالتی را به آن نسبت می دهیم و در اول جملات اسمیه میآید . مثال : هوا بارانی است .

در این جمله ، « هوا »  مسندالیه است 

مسند: همان صفت و حالتی است که به مسندالیه داده می شود و محل قرار گرفتن آن در جمله قبل از فعل های اسنادی است .   مثال :   درجمله ی «  هوا بارانی است »  کلمه ی  «  بارانی» مسند است  .

فاعل:  همان نهاد است ، بااین تفاوت که این نوع نهاد ، در جملات فعلیه می آید . به مثال های زیر توجه کنید :    حسین آمد  - -  حسین درسش را خواند 

در مثالهای فوق کلمه « حسین »  فاعل است ؛ خواه فعل آن گذرا باشد خواه ناگذر باشد .

نکته : با توجه به آن جه که نوشته شد در می یابیم که نهاد بر دو نوع است :1- مسندالیه 2- فاعل

هر دو نهاد  در ابتدای جملات خود  می آیند .

مفعول: کلمه ای است که قبل از « را »  و قبل از فعل گذرا می آید . در جمله – حسین درسش را خواند. -  کلمه «  درسش »  مفعول است .  

نکته: کلمه  « را » نشانه مفعول است اما در بعضی  جملات می تواند این نشانه حذف شود . مانند :

حسین  غذا  خورد .

متمم : کلمه ای است که تمام کننده معنی فعل است و بعد از یکی از حروف :به، در ، بر، برای  ، با ، از ،  چون ( مثل ، مانند ) می آید که به این ها  « حروف اضافه » می گویند.

نکته: متمم می تواند در در هر نوع جمله ای قرار بگیرد .  به مثال های زیر توجه کنید :  

علی در مدرسه بیمار شد .

محمد از مسافرت آمد .

جعفر مشق هایش را به خانه برد.

در جملات فوق ، کلمات « مدرسه » ، « مسافرت » ، « خانه »  متمم می باشند .   

                      بخش سوم : ضمیر                                                  ضمیر چیست ؟ضمیر کلمه ای است که به جای اسم می نشیند و از تکرار اسم جلوگیری می کند

مرجع ضمیر : اسم یا کلمه ای که ضمیر به جای آن نشسته است  را مرجع ضمیر گویند .

مثال :  علی کتابش را برداشت .

در مثال بالا  ضمیر  ( ش ) به جای علی نشسته است ،  بنابر این  (( علی )) مر جع ضمیر ( ش ) است .

                                     انواع ضمیر

ضمیر بر دو نوع است :  1- شخصی 2- غیر شخصی 

ضمایر شخصی : ضمیرهایی هستند که به جای شخص می نشینند و بر دو نوع هستند : 1- جدا  2- پیوسته 

ضمیر شخصی جدا (منفصل ): ضمایری هستند که جدا از کلمات دیگر نوشته می شوند ، به عبارت دیگر نه به کلمه ای متصل می شوند نه کلمات دیگر به آنها متصل می شود و عبارتند از:.

-اول شخص مفرد = من                                                   - اول شخص جمع = ما

-دوم شخص مفرد =  تو                                                   - دوم شخص جمع = شما

-سوم شخص مفرد= او ( وی )                                           - سوم شخص جمع = آنها ( ایشان )

ضمیر شخصی پیوسته( متصل ) :ضمایری هستند که به کلمات قبل از خود متصل می شوند.

اول شخص مفرد =  -َ م                                                   - اول شخص جمع = مان

دوم شخص مفرد = -َ ت                                                   - دوم شخص جمع = تان

سوم شخص مفرد = -َ ش                                                  - سوم شخص جمع = شان

روش های  کاربرد  ضمایررا می توانید در جملات زیر مشاهده کنید :

من کتابم را خواندم                                                          ما کتابمان را  خواندیم        

تو کتابت راخواندی                                                         شما کتابتان را خواندید

او کتابش ر را خواند                                                       آنها کتابشان را خواندند

         بخش چهارم : بن و شناسه                                                    

همانگونه که قبلاً اشاره شد فعل از دو جز ساخته شده است : 1- جزء ثابت      2- جزء متغیر

                                           بن چیست ؟ 

 تعریف اول  : همان جزء ثابت است که در شخص های شش گانه فعل به طور ثابت به کار می رود .

تعریف دوم : ریشه بسیاری از فعل ها ، اسم ها و صفت ها می باشد که برای ساختن این گونه اسم هاو یا صفت ها باید از بن استفاده کرد 

انواع بن : 1- بن ماضی       2- بن مضارع 

بن ماضی چگونه ساخته می شود ؟  اگر حرف  ( ن ) را از آخر مصدر برداریم ، بن ماضی  بدست می آید :

      رفتن = رفت       /     آمدن = آمد    /      شنیدن = شنید      /    خواندن  =  خواند      /   نوشتن = نوشت

 بن مضارع چگونه ساخته می شود ؟ فعل امربدو ن ( ب   ) بن مضارع بدست می آید  :

برو =  رو    /          بیا = آی        /      بشنو = شنو        /    بخوان =  خوان         /   بنویس = نویس 

شناسه چیست ؟  جزء متغیر هر فعل است که برای هر شخص فعل به طور جداگانه به کار می رود . در واقع با شناسه ها      می توانیم شخص های فعل بسازیم و انها را بشناسیم .

شناسه ها :  -َ م  -  ی  -  ( - ) -  یم -  ید -  ند

همان گونه مشاهده می کنید سومین شناسه تهی می باشد یعنی سوم شخص مفرد فعل نیازی به شناسه ندارد . البته در فعل های  مضارع  شناسه سوم شخص مفرد  حرف ( د ) می باشد .

 در مثال زیر شخص های شش گانه فعل ماضی و مضارع  وآینده  ( مستقبل ) را به طور جداگانه خواهید دید :

           ماضی :                                          مضارغ :                                                 آینده                    

   رفتم             رفتیم                           می روم         می رویم                         خواهم رفت           خواهیم رفت     

   رفتی            رفتید                          می روی         می روید                         خواهد رفت            خواهید رفت 

   رفت            رفتند                           می رود         می روند                         خواهد رفت            خواهند رفت 

مصدر چیست ؟  اسمی است که همانند فعل انچام گرفتن کار را بیان می کند اما سخص و زمان ندارد . مانند : دیدن – شنیدن – شستن – چریدن – بریدن – خوابیدن – گفتن – خوردن -  پرسیدن – نشستن  و  ........

 تذکر : از آن جا که مصدر ها فعل نیستند ، بنابراین وجود آنها در جملات می تواند نشان دهنده  تعداد جمله باشد .  مانند :

  زندگی فقط ، خوردن و خوابیدن و خندیدن و رفتن نیست .

 بنابراین عبارت بالا یک جمله است .                                                                                                                                                         

                     بخش پنجم :   اسم چیست ؟                                                                                                                                                                                                                         اسم کلمه ای است که برای نامیدن اشخاص و اشیاء و مکان ها و دیگر پدیده های جهان هستی به کار می رود .

مانند:  کتاب – میز – علی – باغ – گل – کوه – ماهی – جنگل – دریا - .......

انواع  اسم  از نظر ساختمان و اجزاء :

اسم ساده  - اسم غیر ساده

1-اسم ساده : اسمی است که فقط از یک جزء معنی دار ساخته شده است . مانند :  کتاب – میز – خانه – انسان ......

نکته : اسم های ساده را نمی توان به اجزا ء ساده تر تقسیم کرد .

2-اسم غیر ساده : اسمی است که از بیش از یک جز ساخته شده است و حد اقل یک جزء آن دارای معنی می باشد .

 مانند : کتابخانه – باغ داری -  کوهستان – دریابان – رویش – دونده – روز نامه – آموزگار – دبیرستان – خوارزمی .....

نکته1 : همان گونه که گفتیم حداقل یک جزء اسم های غیر ساده باید دارای معنی باشد والبته معنی آن با معنی تمام کلمه مرتبط باسد .  به عنوان مثال  : معنی کلمه ی   دریا  با  دریابان در ارتباط است .

نکته2: برای آشنایی بیشتر با اسم های غیر ساده ، به جدول مصدرها وبن ها که در گذشته از آنها  اسم ها و صفت ها را ساختیم ، مراجعه کنید .

انواع اسم غیرساده : بر سه نوع است : 1- اسم مشتق 2-  اسم مرکب  3- اسم مشتق مرکب

.                 

                                                                                                به امید دیدار – داوری – دبیر ادبیات فارسی

                                                                                                        دبیرستان  خوارزمی وشهید سجادی

                                                                                               اداره آموزش و پرورش شهرستان برخوار